ՇՈԻՇԻԻ ՄԱՍԻՆ.
Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցի, հայկական առաքելական եկեղեցի Արցախի Հանրապետության Շուշիի շրջանի Շուշի քաղաքում։ Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի կենտրոնն է։ Ընդգրկված է Շուշիի քաղաքի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում և հանդիսանում է Արցախի խորհրդանիշներից մեկը։ Կառուցվել է 1868-1887 թվականներին։Տաճարը հիշատակվում է Մեսրոպ Տախիդյանի «Ճամփորդություն դեպի Հայաստան» գրքում (1820 թ.)։ Շահեն Մկրտչյանի կարծիքով դա այն պատճառով է, որ զանգակատունը կառուցվել է եկեղեցուց ավելի վաղ, և տաճարի տեղում եղել է 18-րդ դարի մի այլ եկեղեցի։
Մինչ նոր եկեղեցին կառուցելը ճարտարապետները կանգնել են մի մեծ խնդրի առջև՝ բանն այն էր, որ ամեն պատարագից առաջ հարկավոր էր, որ պատարագիչ քահանան մեղքերի թողություն խնդրեր մեկ այլ քահանայից, և լսեր այս խոսքերը. «Թող քո ականջները լսեն, թե ինչ են բարբառում քո շուրթերը», սակայն եկեղեցին ուներ միայն մեկ քահանա, այդ իսկ պատճառով ճարտարապետներ որոշեցին կառուցել մի ընդհատակյա սենյակ, որտեղ տեղի կունենար հրաշքը՝ քահանան թողություն էր խնդրում լսելով իր սեփական ձայնը՝ ասելով. «Թող իմ ականջները լսեն, թե ինչ են բարբառում իմ շուրթերը»։ Այս երևույթը միակն է աշխարհում և այն մինչև հիմա էլ գործում է Շուշիի Ս. Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցում։
Զանգակատունը կառուցվել է շուշեցի Աբրահամ Խանդամիրյանցի կողմից։ Զանգակատան արևելյան պատին կա արձանագրություն, որն ասում է.
Շուշիի ջարդերից հետո՝ 1920 թվականին, եկեղեցին փակվեց։ Քաղաքում բնակվող ադրբեջանցիների կողմից այն սկսեց օգտագործվել որպես պահեստ, իսկ հետագայում՝ որպես ավտոտնակ։ Այդ ժամանակահատվածում քանդվեցին եկեղեցու մուտքի մոտ դրված հրեշտակների արձանները, ավերվեց գմբեթը։
Արցախյան պատերազմի ընթացքում եկեղեցին հակամարտող կողմերի համար կարևոր նշանակություն ուներ։ Հայկական կողմի համար այն հանդիսանում էր խորհրդանիշ, իսկ ադրբեջանական զինված ուժերի համար՝ Գրադ հրթիռային համալիրների հրթիռների պահեստ։ Շուշիի ազատագրման ռազմական գործողությունից հետո այնտեղ այցելեցին Արցախի ռազմաքաղաքական և հոգևոր ղեկավարությունը։ Ավերված գմբեթը վերականգնվեց 1998 թվականին։ՇՈՒՇԻԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ.
Արբանյակային լուսանկարները ցույց են տալիս, որ ապրիլի 10 -ից հունիսի 5 -ն ընկած ժամանակահատվածում Շուշիի կերպարվեստի թանգարանի Քանդակների պուրակի 51 քանդակ հանվել է, և տարածքն ամբողջությամբ մաքրվել է: Ահազանգում է Կովկասյան ժառանգության պաշտպանության (Caucasus Heritage Watch) միջազգային կազմակերպությունը: Կազմակերպությունն իր մտահոգված է այս արվեստի գործերի վիճակով, որոնք այդ թանգարանի սեփականությունն են:
Կազմակերպությունը հարցադրումներ է ուղղում ադրբեջանական իշխանությանը. արդյոք քանդակների հեղինակները ներգրավված են եղե՞լ դրանց տեղահանման ժամանակ: Արդյոք քանդակների տեղափոխումը համահո՞ւնչ է Չեփման Թեյլորի նոր գլխավոր հատակագծին: Եվ ի վերջո ադրբեջանաակն իշխանությունները պետք է բացահայտեն առգրավված քանդակների գտնվելու վայրը և տեղեկացնեն, թե դրանք ինչպես են հասանելի լինելու հանրությանը:
Նշենք,որ Քանդակների պուրակում տեղ են գտել հայ և օտարազգի հեղինակավոր քանդակագործների աշխատանքները, որոնք ստեղծցել են Շուշիի Քանդակի միջազգային սիմպոզիում
ների ժամանակ: Քանդակի առաջին սիմպոզիումը կազմակերպվել է դեռևս 2011 թվականին՝ նվիրված Հակոբ Գյուրջյանի ծննդյան 130-ամյակին: Սիմպոզիումի նախագահն էր Ֆլորենցիա քաղաքում բնակվող քանդակագործ Վիգեն Ավետիսը: Արցախյան քանդակի առաջին միջազգային սիմպոզիումին մասնակցել են Ֆլորենցիայի եւ Հռոմի գեղարվեստի ակադեմիան ներկայացնող մեկուկես տասնյակ իտալացի քանդակագործ:
Տարիներ շարունակ Շուշիիում հազարավոր քանդակագործներ,մասնակցելով ամենամյա Քանդակների սիմպոզիումին, ստեղծել են արվեստի գործեր և դրանք նվիրել Արցախին ու հայ ժողովրդին: Այդ օրերին Շուշիի Կերպարվեստի պետական թանգարանի հարակից պուրակում, աշխարհի մի քանի խոշոր պետությունների դրոշներ են։ Պուրակի մի քանի անկյուններում երիտասարդ ու փորձառու քանդակագործներ են՝ յուրաքանչյուրը քարի մի հսկայական կտորի առաջ կքած չափչփում, գծագրում ու կերտում է։ Արդեն 2014թվականին «Ապագա սերունդների հիմնադրամի» նախագահ Գրիգորի Գաբրիելյանցը, ով սիմպոզիումի կազմակերպման աջակիցներից է, միջոցառման մասնակիցներին է ներկայացրել «Քանդակների պուրակի» նախագիծը: Նա հայտնել է, որ Կերպարվեստի պետական թանգարանի հարակից տարածքում կկառուցվի պուրակ, որտեղ և կտեղադրվեն սիմպոզիումի շրջանակներում ստեղծվող քանդակները:
2019 թվականի հու­լի­սի 19-ին Շու­շիում, կեր­պար­վես­տի թան­գա­րա­նին մերձ տա­րած­քում տե­ղի ու­նե­ցավ Քան­դակ­նե­րի պու­րա­կի հան­դի­սա­վոր բա­ցու­մը: 37 քան­դա­կա­գործ­ աշ­խար­հի տար­բեր եր­կր­նե­րից՝ Ի­տա­լիա­յից, Բել­գիա­յից, Ե­գիպ­տո­սից, Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյու­նից, Հնդ­կաս­տա­նից, Չի­նաս­տա­նից, Լե­հաս­տա­նից, Սեր­բիա­յից, ԱՄՆ-ից, Խոր­վա­թիա­յից, Ճա­պո­նիա­յից, Հա­յաս­տա­նից և Ար­ցա­խից, մաս­նակ­ցել է քան­դա­կա­գործ­նե­րի մի­ջազ­գա­յին 5 սիմ­պո­զիում­նե­րին, ստեղ­ծե­լ են քան­դակ­ներ և թվով 62 աշ­խա­տանք նվի­րե­լ Շու­շիին, Ար­ցա­խին։ Սիմ­պո­զիում­նե­րը, ո­րոնք կա­յա­ցել են ԱՀ մշա­կույ­թի, ե­րի­տա­սար­դու­թյան հար­ցե­րի և զբո­սաշր­ջու­թյան նա­խա­րա­րու­թյան, Շու­շիի շրջ­վար­չա­կազ­մի, «Ա­պա­գա սե­րունդ­ներ» հիմ­նադ­րա­մի և այլ կա­ռույց­նե­րի օ­ժան­դա­կու­թյամբ, կրում էին ան­վա­նի շու­շե­ցի քան­դա­կա­գործ Հա­կոբ Գյուր­ջյա­նի ա­նու­նը։
ԱՀ նա­խա­գա­հի խոր­հր­դա­կան, ա­կա­դե­մի­կոս Գրի­գո­րի Գաբ­րիե­լյան­ցը, ում նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ ստեղծ­վել է պու­րա­կը, ե­րախ­տա­գի­տու­թյուն է հայտ­նել քան­դա­կա­գործ­նե­րին, որ ե­կել, մաս­նակ­ցել են սիմ­պո­զիում­նե­րին, ստեղ­ծել են ար­վես­տի գոր­ծեր, ո­րոնք այ­սօր զար­դա­րում են Շու­շի քա­ղա­քի այս տե­ղան­քը։